Hạn hán năm nay chỉ là điều báo trước những vấn đề nghiêm trọng hơn sẽ xảy ra nếu chính phủ không thay đổi.
Sông Mekong đang quay cuồng trong sự tấn công của biến đổi khí hậu, khai thác cát và xây đập nước sông liên tục, tất cả những điều này kết hợp lại làm gây ra trận hạn hán tồi tệ nhất trong hơn 100 năm, hồi tháng Bảy.
“Đây là thảm họa sinh thái tồi tệ nhất trong lịch sử của khu vực sông Mekong,” chuyên gia tài nguyên thiên nhiên Thái Lan Chainarong Setthachua tuyên bố.
Mực nước ở hồ Tonle Sap, Campuchia, hồ nước nội địa tuyệt vời, trái tim của sông Mekong, đã bị giảm cạn xuống chưa từng có ở nhiều nơi với một ngôi làng nổi gần như khô cạn hoàn toàn. Người dân Tonle Sap gần như không thể tin là điều này xảy ra không phải vào mùa khô, mà là hai tháng đầu mùa mưa.
Youk Sengleng, một chuyên gia thủy sản NGO ở vùng Tonle Sap chia sẻ: “Cá chết nhiều vì nước cạn, nhiệt độ nóng và nước độc hại do thiếu oxy. Khoảng 2,5 triệu người sống phụ thuộc vào nghề cá từng rất phong phú ở hồ này đã bị ảnh hưởng trực tiếp.”
Lấy quá nhiều nước từ sông về cơ bản sẽ giết chết sông. Chất ô nhiễm cô đặc hơn và dòng nước chảy chậm lại, gây ra tích tụ trầm tích làm tắc nghẽn lòng sông.
Trong một mùa mưa bình thường, hồ Tonle Sap mở rộng kích thước lên hơn 40% dựa trên mực nước dâng cao 7-8 mét ở sông Mekong sau những cơn mưa lớn. Hiện tượng “xung lũ” tuyệt vời này trên sông Mekong thường vào giữa cuối tháng 8 và giữa tháng 9 làm đảo ngược dòng chảy của nhánh sông Tonle vô hồ lớn.
Số phận của dòng sông bây giờ không chắc chắn và đầy lo lắng. Con sông thay đổi quá trình hàng năm, nhưng hiếm khi có giảm xung lũ như vậy. Sông Mekong đã quá yếu ớt để có thể nuôi cá và đảm bảo an ninh lương thực thường cho 60 triệu người sống ở lưu vực hạ lưu sông Mekong.
Ian Cowx, Giám Đốc Viện Thủy Sản Quốc Tế Hull, Đại Học Hull (HIFI) – Anh, giải thích rằng trở ngại lâu dài lớn nhất đối với sự phục hồi của nghề cá sẽ không do biến đổi khí hậu và hạn hán, mà là do các con đập ở thượng nguồn.
Theo nghiên cứu của HIFI, tất cả các loài cá đều thích nghi với thời kỳ hạn hán và lũ lụt và yếu tố khí hậu không gây ra nguy cơ tuyệt chủng. Vấn đề lớn ở đây là liệu các hoạt động khác như điều tiết dòng chảy và [hiệu ứng] rào cản do đập thuỷ điện, chất ô nhiễm và khai thác trầm tích gây ra có làm suy giảm môi trường sống và làm tăng nguy cơ tuyệt chủng hay không. Có lẽ vấn đề lớn nhất ở đây là giảm dòng chảy do các con đập của Trung Quốc, đập Lower Sesan 2 [trên một nhánh sông Mekong ở Campuchia] và con sông Hou Sahong biến mất vì đập Don Sahong.
Ngoài ra, đập Xayaburi, con đập đầu tiên được xây dựng và gần hoàn thành ở hạ lưu sông Mekong, là một ví dụ khác về dự đoán thiệt hại lâu dài cho hệ sinh thái, lớn hơn nhiều so với vấn đề biến động nước tạm thời.
Lý do chính khiến mực nước hạ thấp ở sông Mekong vào tháng Bảy này là do thiếu mưa, nhưng hoạt động tại đập Jinghong ở Trung Quốc và đập Xayaburi gần như đã hoàn thành ở Lào, cũng làm trầm trọng thêm khủng hoảng nước. Trung Quốc đã quyết định “tắt máy khai thác sông Mekong” ở Jinghong với lý do phải tiến hành bảo trì lưới điện.
Đồng thời, các nhà phê bình cũng đã quy trách nhiệm cho đập Xayaburi vì tiến hành thử nghiệm đặc biệt đã đóng cửa lũ. Điều đó càng khiến người nông dân Thái Lan ở 220 km về phía hạ lưu ở tỉnh Chiang Rai tức giận hơn.
Trong khi công ty xây dựng đập Thái Lan CK Karnchang từ chối mọi trách nhiệm làm trầm trọng thêm cuộc khủng hoảng nước, các tổ chức phi chính phủ Thái Lan đã kiến nghị lên Tòa Án Hành Chính Thái Lan, yêu cầu EGAT, Ủy Ban Điện Lực Thái Lan, trì hoãn việc mua điện từ đập Xayaburi, chờ điều tra thêm về vai trò tiềm năng của đập trong việc gây ra hạn hán. Vụ kiện này có thể trì hoãn việc khai trương đập dự kiến vào tháng Mười.
Mọi thứ đang thay đổi trên sông Mekong. Hạn hán đang gia tăng; tài nguyên nước đang giảm. Sự phong phú của nghề cá và đa dạng sinh học đang bị đe dọa cả từ biến đổi khí hậu lẫn sự phá hủy sông không kiểm soát được.
Chainarong, giáo sư sinh thái chính trị và quản lý tài nguyên thiên nhiên tại Đại Học Maha Sarakham, khẳng định, “Ngày nay, chúng ta có thể thấy từ trường hợp các con đập Trung Quốc ở thượng nguồn và đập Xayaburi [ở Lào] rằng các chính phủ [các nước dọc theo] sông Mekong và chính sách của họ đã gây ra một thảm họa sinh thái ở lưu vực sông lớn nhất trong khu vực.”
Nhưng bất chấp những cảnh báo khoa học khác nhau về sự suy giảm nghiêm trọng ở sông Mekong, các nhà hoạch định chính sách và chính phủ đã không chú ý đến các yêu cầu của xã hội dân sự nhằm áp đặt các biện pháp kiểm soát môi trường lớn hơn để bảo vệ con sông Mekong đang bị bao vây.
Ủy Ban Sông Mekong (MRC), bao gồm bốn quốc gia thành viên: Lào, Campuchia, Thái Lan và Việt Nam đã đưa ra lời cảnh báo quan trọng. MRC chính thức ra mắt báo cáo Nghiên cứu của Hội đồng về tác động thủy điện vào năm 2018. Trong số nhiều kết luận đáng báo động, báo cáo cho thấy sẽ giảm 35-40% sinh khối cá vào năm 2020. Hơn nữa, báo cáo cảnh báo rằng phát triển thủy điện đến năm 2040 sẽ loại bỏ cá di cư ở phần lớn sông Mekong. Không có loài cá di cư sông Mekong nào có thể sống sót trong các hồ chứa đập được lên kế hoạch vào năm 2020 và 2040.
Bộ phận thủy sản MRC đã báo cáo giá trị của nghề cá Mekong – nghề cá nước ngọt lớn nhất thế giới – ở mức 11 tỷ đô la đánh bắt tự nhiên (trừ trang trại cá) cho các nước trong vùng MRC, các nhà quan sát lo ngại sâu sắc về viễn cảnh tuyệt chủng cá thảm khốc.
Tuy nhiên, ba trong số bốn quốc gia thành viên – Lào, Thái Lan và Campuchia – đã bất ngờ từ chối xác nhận tài liệu mang tính bước ngoặt này dựa trên 5 năm nghiên cứu và không thể hiện ý muốn thảo luận về báo cáo này. Chỉ có Việt Nam hoan nghênh và tán thành báo cáo.
“Chính phủ vùng sông Mekong thực sự cần phải thức tỉnh trước những báo động của những năm gần đây và bắt đầu làm việc cùng nhau vì lợi ích chung,” nhà sinh thái học đất ngập nước, Tiến Sĩ Nguyễn Hữu Thiện cho biết, Ông Nguyễn Hữu Thiện người đã thực hiện một số báo cáo quốc tế về sông Mekong với vai trò cố vấn cho WWF và ICEM.
Trong một cuộc phỏng vấn với ông Thiện ở Cần Thơ, ông đã chỉ ra mối quan tâm lâu dài cho tương lai Việt Nam: “Đồng bằng đang chìm vì hầu hết các trầm tích giàu chất dinh dưỡng quan trọng cho đồng bằng bị kẹt ở thượng nguồn vì các con đập. Điều này gây ra suy thoái môi trường quy mô lớn cũng liên quan đến sự mất ổn định và căng thẳng trong khu vực. Trong tương lai, đồng bằng sẽ không còn có thể duy trì nuôi sống 18 triệu dân. Họ sẽ phải bỏ đi di cư và tị nạn. Thủy điện ở khu vực sông Mekong đang gieo mầm bất ổn cho khu vực và có thể trở thành một vấn đề an ninh khu vực.”
Nghiên cứu mới được Viện Môi Trường Stockholm công bố vào năm 2018 cho thấy 96% trầm tích giàu dinh dưỡng của sông Mekong sẽ không bao giờ đến được đồng bằng nếu tất cả 11 con đập ở hạ lưu sông Mekong được xây dựng.
Nếu việc phá hủy thượng nguồn và suy thoái môi trường dẫn đến việc Việt Nam “mất” vùng đồng bằng, điều đó có nghĩa là mất nguồn gạo, trái cây và rau quả chính, chiếm gần 25% GDP. Tiến Sĩ Thiện đặt câu hỏi về lâu dài nếu không có đồng bằng, Việt Nam có thể tồn tại?
Khi nào và nếu việc ngăn chặn có thể dừng lại, Marc Goichot dẫn đầu về tài nguyên nước của WWF [World Wildlife Fund – Quỹ Quốc Tế Bảo Vệ Thiên Nhiên] giải thích rằng sẽ có nhiều lợi ích cho dòng sông: Việc giữ dòng chảy hạ lưu sông Mekong sẽ khiến khoảng 28 triệu người ở Campuchia và Việt Nam kiên cường hơn với thảm họa khí hậu và nước trong khi vẫn cải thiện an ninh lương thực của họ.
Hy vọng rằng các đập thủy điện có thể sớm bị coi là lỗi thời vì năng lượng tái tạo từ năng lượng mặt trời và năng lượng gió đang bắt đầu trong khu vực. Nhà phân tích năng lượng của Mekong, Brian Eyler, một giám đốc tại Trung tâm Kích thích có trụ sở tại Hoa Kỳ tin rằng các quốc gia MRC đang bắt đầu nắm lấy năng lượng tái tạo và cuối cùng sẽ chuyển hướng khỏi thủy điện. Kể từ khi đập Xayaburi bắt đầu xây dựng vào năm 2012 đã có nhiều thay đổi, ông nói. “Tôi chắc chắn ở Thái Lan, chính phủ Thái Lan rất tiếc khi thấy đập Xayburi (do Thái Lan tài trợ) là một dự án hoàn toàn không cần thiết.
Ước mơ ban đầu của Thỏa Thuận MRC 1995 là một dòng sông hợp tác quốc tế và chia sẻ công bằng tài nguyên nước. Nhưng Tiến Sĩ Trần Đình Thiên, Giám Đốc Học Viện Kinh Tế Hà Nội, phát biểu tại một diễn đàn Mekong vài năm trước, than thở rằng đó không phải là cách giải quyết vấn đề. Chúng tôi chỉ có thể cứu sông Mekong bằng cách loại bỏ tâm lý hẹp hòi để kiếm lợi nhuận từ [mỗi phân khúc có chủ quyền của dòng sông] nhân danh sự phát triển.”
Một số nhà bình luận hoài nghi có thể cho rằng đã quá muộn để xoay chuyển mọi thứ và vạch ra một con đường mới và bền vững hơn cho sông Mekong. Vào thời điểm sông Mekong đang bị đe dọa chưa từng có, học giả Thái Lan Chainarong lại cho ý kiến khác. “Vẫn chưa quá muộn để bảo vệ dòng sông này bằng cách ngăn chặn tất cả các dự án đập trong đường ống, và một chính sách phát triển sông Mekong dựa trên việc tuân thủ Ủy Ban Đập Thế Giới và sự tham gia đầy đủ của xã hội dân sự và cộng đồng ven sông.”
“Tất cả các chính phủ sông Mekong nên hợp tác để ngăn chặn các tác động xấu nhất từ thiên tai, thiệt hại sinh thái và tàn phá tài nguyên thiên nhiên bằng một chính sách khác nhằm cân bằng bảo vệ môi trường cùng với sự phát triển.”
Tom Fawthrop – Khánh Anh dịch
Nguyên bản Anh ngữ: Something Is Very Wrong on the Mekong River, Tom Fawthrop, The Diplomat 26 tháng Tám, 2019
Nguồn: Việt Nam Thời Báo
